Vakıflara ve kültür kurumlarına son derece önem gösteren ve gittiği her bölgede medreseler ve kütüphaneler imar eden Osmanlı’da devlet erkânı tarafından tesis edilen birçok kütüphane vardır. Osmanlı’da kütüphanelerin altın çağını yaşadığı ve yöneticilerin kitap koleksiyonu oluşturmayı gelenek hâline getirdiği 18. yüzyılda inşa edilen en önemli kütüphanelerden birisi Koca Ragıb Paşa’nın yaptırdığı külliye içerisinde yer alan Râgıb Paşa Kütüphanesi’dir. O asırda tesis edilmiş olan kütüphanelerden Millet (1699-1700), Atıf Efendi (1740-1741), Nuruosmaniye (1755), Hacı Selim Ağa (1782) kütüphaneleri de kütüphaneler tarihinin en önemli müesseselerindendir.
1999’daki Marmara depreminden bu yana geçici olarak kapatılan ve 2010 yılında restorasyanonuna başlanılan külliye Lâleli semti Ordu caddesinde, Aksaray’dan Beyazıt’a giderken sağ tarafta yer almaktadır. Kütüphanenin hemen girişinde, içeride kıymetli kitapların bulunduğuna atıfla Beyyine Sûresi’nin celi ta‘lîk hattıyla yazılmış üçüncü ayeti,[1] levhanın üst tarafında da madalyon içinde “Maşallah” yazısı ve 1197(1782-1783) tarihi yer almaktadır. (bkz. Resim 1) Bu tarih, kütüphanenin yapımından yirmi yıl sonra muhtemelen tadilat esnasında eklenmiştir. Buranın üst tarafındaki yapı sıbyan mektebi olarak hizmete açılmış, 1954 yılından itibaren İl Halk Kütüphanesine bağlı çocuk kütüphanesi olarak kullanılmıştır. Dış kısımda bulunan köprülü kapıdan içeriye girildiğinde karşıda kütüphane binası; sol tarafta arkaya doğru sırasıyla Ragıb Paşa’nın türbesi, kızı Lebibe Hanım’ın türbesi ve görevli lojmanı; sağ tarafta ise sebil ve helalar yer almaktadır. (bkz. Resim 2)
III. Osman ve III. Mustafa devirlerinde sadrazamlık yapmış olan Ragıb Paşa şairliği ve çeşitli alanlarda telif ettiği eserleriyle de bilinen bir şair ve sanat adamıdır. “Râgıb”, mahlası olup asıl adı Mehmed’dir. 1698/99 (h. 1110) yılında İstanbul’da doğmuştur. Küçüklüğünden itibaren Arapça, Farsça ve şer‘î ilimlerde çok iyi bir eğitim alarak dönemin önde gelen fikir adamlarından olmuştur. Birçok dalda icazet alan Râgıb Paşa görev yaptığı Mısır’da dahi ilmi çalışmaları bırakmamış, orada bulunan Ebu’r-Rızâ Abdurrahman b. Ahmed’den birçok kitabı ihtiva eden bir icazet almıştır.[2] (bkz. Resim 3)
Râgıb Paşa, resmi hizmete babası Mustafa Şevki Efendi’nin de mesleği olan defterhane kâtipliği göreviyle başlamıştır. 1729/30’da Hemedan tahrir memurluğu, 1730/31’de Bağdat defterdarlığı, 1741’de reisülküttablık, 1744’de Mısır valiliği, 1750’de Şam valiliği, 1751’de Rakka valiliği ve 1755/56’da Halep valiliği görevlerini yerine getirerek 1757 yılında sadrazamlığa kadar yükselmiş olan Râgıb Paşa vefat edene kadar altı yıl boyunca bu görevde bulunmuştur. 1753 yılında III. Mustafa’nın kız kardeşi ile evlenen Râgıb Paşa’nın bu evlilikten iki kızı olmuştur.
Vilayetlerde asayişin elde edilmesi, maliyenin düzeltilmesi, savaş gemileri yapımı, Lâleli Camii inşası onun sadrazamlığında gerçekleşmiştir.[3] 8 Nisan 1763 (24 Ramazan 1176) tarihinde hayata gözlerini yuman Râgıb Paşa edebiyata önemli eserler bırakmıştır.
Bunlardan bazıları, Sefînetü’r-Râğıb ve Defînetü’l-Metâlib[4](bkz. Resim 4), Dîvân[5], Münşeât[6], Siyer-i Nebî[7], Saykalü’l-Fehm, Telhîsât[8], Fethiyye-i Belgrad[9], Gazeliyyât[10], Külliyât.[11]Bunlar dışında birkaç telifi daha bulunan Râgıb Paşa’nın Beydâvî Tefsiri (Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl)’ne yazdığı haşiye (bkz. Resim 5) ile Şifâ Haşiyesi (bkz. Resim 6) dikkate şayandır.
Beydâvî Haşiyesi’nin hatimesinde yazdığı üzere, bu çalışmasına resmî meşguliyetlerine rağmen Mısır valiliği görevinde başlamış, Rakka valisiyken bitirmiştir. Mutalaası esnasında Tefsîr-i Kebîr, Ebu’s-Suûd Tefsiri, Nîsâbûrî Tefsiri, Keşşâf ve hâşiyeleri gibi önemli kaynaklara müracaat eden Râgıb Paşa, çalışmasını hicrî 1168 senesi Şaban ayının sonlarında tamamlamıştır. Bu iki eserin de müellif nüshası kütüphanede (sırasıyla nr. 92; nr. 1503) mevcuttur.
Kitaplara bu denli derin ilgisi olan Ragıb Paşa’nın, konağında zengin bir kütüphanesi ve kitaplarının bakımıyla ilgilenen bir görevli vardı. Kıymetli nüshaları toplamaya çok düşkün olan Râgıb Paşa Şam, Hicaz, İran ve Mısır’da bulunduğu sırada koleksiyonuna önemli nüshalar eklemiş ve bunların bir kısmını alimlerle mukabele etmiştir. Konya’daki Sadreddîn Konevî’nin (v. 1275) kütüphanesinden ödünç alarak İstenbul’a getirttiği el-Futûhâtü’l-Mekkiyye’ninmüellif nüshasını kendi kütüphanesindeki nüshayla (nr. 901, 902) mukabele ederek yerine geri göndermiştir.[12]
Koca Râgıb Paşa, konağında bulunan ve kırk yaşından beri topladığı kitaplarla sâir eklenecek eserlerden istifade edilmesi için bir kütüphane inşası düşüncesiyle vefatından bir yıl önce külliye yapımını başlatmıştır. Yapımı için Hassa Başmimarı Mehmet Tahir Ağa’ya görevlendirdiği külliye 1176 Şaban’ında (Mart 1763) tamamlanarak hizmete açılmıştır. Topkapı Sarayı Arşivi’nde bulunan bir belgeye[13] göre Râgıb Paşa vefatından önce bütün kitaplarını kütüphaneye vakfetmiş, fakat bunlardan okumak istediği Tefsîr-i Kebîr, Beydâvî Tefsiri ve Keşşâf Tefsîri gibi 28 mühürlü eseri tekrar konağa getirmiştir. Vefatından sonra ise bu kitaplar yeniden kütüphaneye konulmuştur. Aynı belgede, Ragıb Paşa’nın hastalığına tesadüf ettiği için mühürleyemediği kitapların da kütüphaneye naklinden bahsedilmektedir. Bunlar dışında konağındaki diğer 200 kitap da kitapçısının ifadesine dayanılarak kütüphanesine götürülmüştür. Topkapı Sarayı Arşivi’nde bulunan diğer bir belgeye göre Râgıb Paşa’nın hanımının evinde de bir miktar kitabı mevcuttu.[14]
Baş tarafında külliyenin fiziksel özellikleri ve vakıf mülkleri belirtilen vakfiyede, kütüphanede görevli olarak ehliyetli iki hâfız-ı kütübün bulunacağından bahsedilmektedir. Dışarıya ödünç olarak herhangi bir kitabın verilmesinin yasak olduğu kütüphanenin, haftada beş gün hizmet veren birçok kütüphanenin aksine altı gün açık olacağı kaydedilmiştir. Cuma günleri ise tatil günüdür. Güneş doğduktan bir saat sonra açılıp, güneş batmasından bir saat önce kapanması emredilmiştir. Başka bir daimi işle meşgul olmaları yasak olan hâfız-ı kütüblerden vakfiyede yazılı olan şartlara son derece önem göstermeleri istenir. Bunun karşılığında birinci hâfız-ı kütübe yevmiye olarak 120, ikinci hâfız-ı kütübe ise 110 akçe ödeme yapılır. Ayrıca onlara, ağır işlerini yerine getirmesi için yardımcılar tahsis edilmiştir.[15]
Râgıb Paşa’nın 1176 (m. 1762) yılında kütüphane için hazırlattığı, kütüphane ve sıbyan mektebinin tesisinden, bunlara vakfedilen mülklerden, kitaplardan, kütüphane personeli ve işleyiş şeklinden uzunca bahseden vakfiye, kütüphane tarihimizin önemli belgelerindendir. Yazma nüshası Râgıb Paşa Kütüphanesi’nde (nr. 1337) bulunan vakfiyenin (bkz. Resim 7) Millî Kütüphane’de de mikrofilmi mevcuttur.
Diğer kütüphane personelinden türbedar ve ferraşın yevmiyelerinin de belirlendiği vakfiyede değinilen bir diğer husus da hâfız-ı kütüblerin imâmeti ve müezzinliği ile kütüphanede tahsis edilen yerde cemaatle öğle ve ikindide namazlarının kılınmasıdır. Kütüphanenin restorasyon ve tamir işleriyle masrafları devlet tarafından karşılanmaktadır. Her sene başında, muharrem ayında müfettişlerin gelerek kütüphane görevlileriyle biraraya gelip ayrıntılı kitap sayımı yaparak deftere kaydetmeleri istenmiştir.[16]
Sahip olduğu eserlerin tamamı Süleymaniye’nin depolarında yeni nesil depolama sistemleriyle muhafaza edilen kütüphanenin okuyucu hizmetleri de restorasyon sebebiyle (Temmuz 2020) Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi’nde verilmektedir. Kütüphanede 1446’sı yazma, 1794’ü matbu olmak üzere 3240 kitap bulunmaktadır. Bu nüshaların içinde müellif nüshaları, çok eski tarihli, önemli icâzet ve sema kayıtları bulunan, sultanların mütalaa ettiği, hüsn-i hat, tezhip ve teclid sanatlarıyla bezenmiş nüshalar ve önemli alimlerin arşivlediği nüshalar bulunmaktadır.
Râgıb Paşa Kütüphanesi’nin Osmanlıca, Arapça ve Türkçe katalogları hazırlanmıştır. İlk katalog olarak, kütüphanede (nr. 2536) bulunan ve üzerinde birkaç müfettişin mührü bulunan defteri (bkz. Resim 8) gösterebiliriz. İlk matbu katalog ise (bkz. Resim 9) 1285 (m. 1868) yılında kütüphaneler müfettişi Nâcim Efendi gözetiminde Matbaa-i Âmire’de basılmıştır. Bir diğer baskı (bkz. Resim 10) 1310 (m. 1892) yılında Sultan Abdülhamid döneminde yapılmış, sonraki dönemde latin harflerle de kataloglama çalışması yapılmıştır.[17]
Mahmud Seyyidoğlu (es-Seyyid ed-Duğaym) tarafından 2016 yılında hazırlanan Arapça katalog ise büyük bir araştırmanın ürünüdür. Kütüphanede bulunan eserleri geniş bir şekilde fihrislemesiyle beraber İslâm kütüphaneleri, Osmanlı devri kütüphaneleri ve Türkiye’de yazma eser kataloglama çalışmalarıyla alakalı da çok faydalı bilgiler veren ve ilk iki cildinde kütüphanedeki kıymetli binden fazla nüshadan görseller sunan eser 10 cilt halinde yayımlanmıştır.
[1] “Onların içerisinde dosdoğru birtakım yazılar bulunmaktadır.” Beyyine Sûresi, 98/3.
[2] Ragıp Paşa Ktp., nr. 2355.
[3] Mehmed Süreyya, Sicilli Osmanî, IV/1340-1341; Ziriklî, el-A‘lâm, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, VI/123.
[4] Eserin müellif nüshası (nr. 2489) ve müellif hattından istinsah edilen nüshası (nr. 1435) Râgıb Paşa Kütüphanesi’ndedir.
[5] Bulak 1252; Kahire 1253; İstanbul 1253, 1276.
[6] İzmir Milli Ktp., nr. 1281/1.
[7] Hıdîviyye Ktp., nr. 9107/1.
[8] Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., III. Ahmet Kit., nr. 4706/1.
[9] Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2442/2 vd.
[10] İzmir Milli Ktp., nr. 1281/2.
[11] ed-Duğaym, Mahmud es-Seyyid, Fihrisü’l-Mahtûtâti’l-‘Arabiyye ve’t-Türkiyye ve’l-Fârisiyye fî Mektebeti Râğıb Paşa, Sakîfetü’s-Safâ el-İlmiyye, 1. Baskı, 2016, I/167-168; İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Ârifîn, Maarif Vekâleti Matbaası, II/338; Îzâhu’l-Meknûn, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1992, III/504.
[12] Bu nüsha şu anda Topkapı Sarayı Kütüphanesi’nde bulunmaktadır.
[13] Topkapı Sarayı Arşivi, D. 6090.
[14] Erünsal, İsmail, Türk Kütüphaneleri Tarihi II, Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1991, s. 101-102.
[15] Vakfiye, Ragıp Paşa Ktp., nr. 1337, vr. 15a-15b.
[16] Vakfiye, vr. 17b, 23b,
[17] ed-Duğaym, Fihrisü’l-Mahtûtâti’l-‘Arabiyye ve’t-Türkiyye ve’l-Fârisiyye fî Mektebeti Râğıb Paşa, I/109-111.
İlgini Çekebilecek Yazılar
